Σαν σήμερα, το 1945, υπογράφτηκε η συμφωνία της Βάρκιζας...

12 Φεβρουαρίου 1945: 

Η συμφωνία της Βάρκιζας 

και ο ρόλος του Τσιριμώκου

12 Φλεβάρη 1945. Οι αντιπροσωπείες
του ΕΑΜ και της κυβέρνησης αμέσως μετά
την υπογραφή της Συμφωνίας της Βάρκιζας 

• Η συμφωνία της Βάρκιζας, που υπογράφηκε στις 12 Φεβρουαρίου 1945 ανάμεσα στην ηγεσία του ΕΑΜ και του ΚΚΕ από τη μια πλευρά και την κυβέρνηση Πλαστήρα από την άλλη, αποτέλεσε το πρώτο επίσημο κοινωνικό συμβόλαιο ανάμεσα στον αστικό πολιτικό κόσμο και τις μη αστικές δυνάμεις στην Ελλάδα για μια ομαλή, ειρηνική, δημοκρατική εξέλιξη της πολιτικής ζωής του τόπου στον μεταπολεμικό κόσμο.

Αλλά στο βάθος δεν υπήρχε πραγματική διάθεση για συμβιβασμό. Το αστικό κράτος και ο μηχανισμός του, όπως και οι Αγγλοι, έψαχναν για κάποια «παράλειψη», μια «τρύπα» για να περιορίσουν ή να υποτάξουν τις δυνάμεις της Αριστεράς, ενώ η ηγεσία του ΚΚΕ αποφάσισε να κρύψει το καλύτερο μέρος του οπλισμού του ΕΛΑΣ για μελλοντική πιθανή χρησιμοποίησή του.

12/2/1945 Οι Ηλίας Τσιριμώκος - Γιώργης Σιάντος -
Μήτσος Παρτσαλίδης υπογράφουν τη συμφωνία της Βάρκιζας

Η δυσπιστία ήταν έκδηλη και από τις δύο πλευρές, και μόνο μετά την πτώση της στρατιωτικής δικτατορίας το 1974 φάνηκε η διάθεση των δύο πλευρών να τηρήσουν σιωπηρά -χωρίς γραπτή δέσμευση, όπως συνέβη στη Βάρκιζα- τους όρους εκείνης της συμφωνίας. Στις διαθέσεις των Αγγλων και του κρατικού ελληνικού μηχανισμού προστέθηκε ο περίεργος αν όχι και σκοτεινός ρόλος ενός κεντρικού αντιπροσώπου της αριστερής αντιπροσωπείας στη Βάρκιζα: του Ηλία Τσιριμώκου, ηγέτη του μικρού κόμματος της Ενωσης Λαϊκής Δημοκρατίας (ΕΛΔ) που συμμετείχε στο ΕΑΜ.
Το φθινόπωρο του 1944 ο Τσιριμώκος, ως αντιπρόσωπος του ΕΑΜ, είχε αναλάβει το υπουργείο Εθνικής Οικονομίας στην κυβέρνηση Εθνικής Ενότητας υπό τον Γεώργιο Παπανδρέου.
Η ηγεσία του ΕΑΜ και του ΚΚΕ πρόβαλλε ιδιαίτερα τον Τσιριμώκο, που είχε αποτελέσει μεταξύ άλλων μέλος της αριστερής αντιπροσωπείας στη Μέση Ανατολή το καλοκαίρι του 1943 και είχε μάλιστα συνυπογράψει το κοινό κείμενο για τη μη επιστροφή του βασιλιά Γεωργίου Β’ στην Ελλάδα πριν από τη διεξαγωγή ενός γνήσιου δημοψηφίσματος περί το Πολιτειακό, πλάι στους Π. Κανελλόπουλο, Γ. Εξηντάρη, Κ. Πυρομάγλου, Π. Ρούσο και Α. Τζήμα.1 Τουλάχιστον από το τέλος της Κατοχής ο Τσιριμώκος είχε αρχίσει να ελίσσεται μυστικά και περίεργα. Ως υπουργός Εθνικής Οικονομίας συνεργαζόταν με τον Γεώργιο Παπανδρέου σε μια εποχή που οι Αγγλοι επιδίωκαν την απομόνωση του ΚΚΕ από τις άλλες αριστερές δυνάμεις που ανήκαν στο ΕΑΜ.
Στις αρχές Νοεμβρίου 1944 ο Βρετανός πρεσβευτής στην Αθήνα ρώτησε τον Γ. Παπανδρέου αν είχε επιτύχει κάτι προς την κατεύθυνση του αποχωρισμού των μετριοπαθών στοιχείων από το ΕΑΜ. Ο Παπανδρέου απάντησε ότι «η διαδικασία είχε αρχίσει. Για παράδειγμα ο κ. Τσιριμώκος μού είχε πει εμπιστευτικά ότι περίμενε τη στιγμή για να φύγει».2
Στις 8 Ιανουαρίου 1945 ο πρεσβευτής Λίπερ πληροφορήθηκε από το Βρετανό υπολοχαγό των υπηρεσιών πληροφοριών Ρόντνεϊ Μποντ, ότι το κόμμα του Τσιριμώκου, «η ΕΛΔ είχε αποφασίσει με δική της πρωτοβουλία να πραγματοποιήσει την τελική ρήξη με το ΕΑΜ».3
Ο Τσιριμώκος προωθούσε τις επαφές του, ενώ το ΕΑΜ επιθυμούσε να διατηρήσει την ενότητά του και γι’ αυτό να προβάλλει ιδιαίτερα τον αρχηγό της ΕΛΔ. Η Πέμπτη 1 Φεβρουαρίου ήταν μια ενδιαφέρουσα και «σκοτεινή» μέρα. Η αριστερή αντιπροσωπεία είχε φτάσει στην πολυτελή έπαυλη Κανελλοπούλου, στην περιοχή της Βάρκιζας, αποτελούμενη από τους Γιώργη Σιάντο, Δημήτρη Παρτσαλίδη και Ηλία Τσιριμώκο.
Στη βίλα Κανελλοπούλου, όπου θα διεξάγονταν οι τελικές διαπραγματεύσεις μεταξύ της κυβέρνησης Πλαστήρα και της αριστερής αντιπροσωπείας, ο Τσιριμώκος είχε ιδιαίτερες επαφές με τον εκπρόσωπο της βρετανικής πρεσβείας Ντέιβιντ Μπάλφουρ και τον ιδιαίτερο γραμματέα του αντιβασιλέα αρχιεπισκόπου Δαμασκηνού, δικηγόρο Ιωάννη Γεωργάκη, αργότερα ιδιαίτερο συνεργάτη του Αριστοτέλη Ωνάση, που ήταν παρών σε όλη τη διάρκεια της διάσκεψης.
Ο Τσιριμώκος εκδήλωσε την επιθυμία να έχει μια μυστική ιδιαίτερη συνάντηση με τον αρχιεπίσκοπο – αντιβασιλέα. Ετσι, καταστρώθηκε ένα έξυπνο σχέδιο. Ο Τσιριμώκος ζήτησε να φύγει προσωρινά για να πάει στην Αθήνα «και να επισκεφθεί την ηλικιωμένη γιαγιά του». Οι Βρετανοί στρατιωτικοί που παρευρίσκονταν στην έπαυλη Κανελλοπούλου «μετά από μια μεγάλη επίδειξη αντιρρήσεων, που σκοπό είχαν ν’ αφοπλίσουν τις κομμουνιστικές υποψίες» συγκατατέθηκαν τελικά. Ο Τσιριμώκος με συνοδεία οδηγήθηκε στην οικία του και από εκεί μεταφέρθηκε «μυστικά στον τόπο διαμονής του αρχιεπισκόπου», στο Χαλάνδρι, όπου είχε μια καρποφόρα συνομιλία με τον Δαμασκηνό. Ο Τσιριμώκος «έδωσε οριστική υπόσχεση στον αντιβασιλέα ότι θ’ αντιταχθεί στα κομμουνιστικά αιτήματα».
Μια νέα συνάντηση μεταξύ Δαμασκηνού και Τσιριμώκου έγινε την επόμενη μέρα. Οι Βρετανοί αδημονούσαν να μάθουν αποτελέσματα των επαφών των δύο συνομιλητών. Ο Δαμασκηνός ενημέρωσε τη βρετανική πλευρά ότι «ο Τσιριμώκος ήταν ένα μεγάλο πλεονέκτημα για μας, αφού μας είχε δώσει πληροφορίες από τα πριν για τη γραμμή που -ο Σιάντος και ο Παρτσαλίδης- θ’ ακολουθούσαν και ήταν διατεθειμένος την κατάλληλη στιγμή να τους προδώσει».4
Η βρετανική ηγεσία, που στο μεταξύ είχε φτάσει στη Γιάλτα για τη διάσκεψη (Τσόρτσιλ, Στάλιν, Ρούζβελτ), ενημερωνόταν σχετικά με τη διάσκεψη της Βάρκιζας και τις κινήσεις του Τσιριμώκου και συμφωνούσε ότι δεν έπρεπε να δοθεί γενική αμνηστία για τα γεγονότα της εξέγερσης του Δεκέμβρη 1944. Αλλά ο Σιάντος και ο Παρτσαλίδης επέμεναν για τη χορήγηση γενικής αμνηστίας. Καθώς η διάσκεψη κινδύνευε να βρεθεί σε αδιέξοδο, αναζητήθηκε εκ νέου ο Τσιριμώκος, και ο Δαμασκηνός συνομίλησε μαζί του. Ο αρχιεπίσκοπος εξήγησε στους Βρετανούς μετά το τέλος της συνάντησης ότι ο συνομιλητής του «τώρα φαίνεται έτοιμος να εγκαταλείψει τους συνεργάτες του στο ζήτημα της αμνηστίας».
Ενώ συνεχίζονταν οι συνομιλίες της Βάρκιζας, ο Σάββας Παπαπολίτης, στενός συνεργάτης του Τσιριμώκου, συναντήθηκε με τον Λίπερ.

Παράδοση μέρους του οπλισμού των Ελασιτών.

Ο Τσιριμώκος είχε ζητήσει από τον Παπαπολίτη να συναντηθεί με το Βρετανό πρεσβευτή, με σκοπό να εξηγήσει τα ακόλουθα: «Από μια σειρά αναποδιές ο Τσιριμώκος βρέθηκε ακόμα μια φορά στο στρατόπεδο του ΚΚΕ μετά το τέλος της μάχης της Αθήνας. Εντάχθηκε στην αντιπροσωπεία όχι με σκοπό να βοηθήσει τον Σιάντο, αλλά με στόχο να εξασφαλίσει μια συμφωνία που θα αδυνατίσει το ΚΚΕ». Ο Παπαπολίτης ήταν εξουσιοδοτημένος να πληροφορήσει τον Λίπερ ότι η απόφαση του Τσιριμώκου ήταν «να συνενώσει όλες τις σοσιαλιστικές ομάδες για να υποστηρίξουν ανοιχτά» τη βρετανική δράση στην Ελλάδα «και να καταδικάσει το ΚΚΕ για την αντιβρετανική του στάση».5
Ενώ οι εργασίες της διάσκεψης στη Βάρκιζα συνεχίζονταν, μια επιστολή στάλθηκε προς τη βρετανική ηγεσία, υπογεγραμμένη από τους Σιάντο, Παρτσαλίδη και Τσιριμώκο: «Δεχόμαστε να λυθεί -τόνιζαν οι συντάκτες της επιστολής- το ζήτημα των διώξεων με βάση την αρχή που έθεσε η κυβερνητική αντιπροσωπεία».
Η υποχώρηση της αριστερής αντιπροσωπείας στο θέμα της γενικής αμνηστίας πρόσφερε τη «μαύρη τρύπα» που θα έδινε την ευκαιρία να διωχτούν χιλιάδες οπαδοί της Αριστεράς, συχνά με κατηγορίες για φανταστικά αδικήματα.
Ο περίεργος και σκοτεινός ρόλος του Τσιριμώκου στις διαπραγματεύσεις της Βάρκιζας, ίσως να μας διευκολύνει να κατανοήσουμε καλύτερα την ξαφνική του αποστασία από τον Γεώργιο Παπανδρέου και την Ε.Κ., τον Αύγουστο του 1965, και την ανάθεση από τον Κωνσταντίνο της εντολής να σχηματίσει κυβέρνηση. Η πρωτοβουλία Τσιριμώκου απέτυχε τελικά. Ομως στη συνέχεια ο Ελληνας πολιτικός πρωτοστάτησε παρασκηνιακά στη δημιουργία της κυβέρνησης των αποστατών υπό τον Στ. Στεφανόπουλο. Στην κυβέρνηση Στεφανόπουλου, ο Τσιριμώκος χρημάτισε αντιπρόεδρος και υπουργός Εξωτερικών, οπότε και πραγματοποίησε σημαντικές συνομιλίες με τους Αμερικανούς και τους Αγγλους περί το Κυπριακό κ.ά.

1. Βλ. το πρωτότυπο κείμενο της κοινής δήλωσης στο φωτογραφικό ένθετο, «Οι προστάτες», εκδ. «Ιωλκός», 2008

2. Αρχεία Φ.Ο., FO 371/43695, R 18257

3. Αρχεία Φ.Ο., FO 371/48245, R 654/G

4. Ημερολόγιο Μακμίλαν, σ. 672

5. Αρχεία Φ.Ο., FO 371/48254, R2714/G

Του ΦΟΙΒΟΥ ΟΙΚΟΝΟΜΙΔΗ, ΕΛΕΥΘΕΡΟΤΥΠΙΑ – 12/02/2009

ΠΗΓΗ